ATENSAUN!!! MORAS TUBERKULOZE (TB) IHA TIMOR-LESTE AUMENTA


Tuir ita hotu hatene katak, moras tuberkuloze (TB) nafatin aumenta iha Nasaun kada tinan no ema barak mak seidauk iha koñesimentu ne'ebe klean konaba moras TB. Moras TB hanesan moras infeksaun ida ne'ebe kauza husi mycobacterium tuberculosis no afeta ba iha pulmaun i orgaun seluk husi isin (Price,2019). Hakarak hateten de'it katak moras TB hanesan moras infeksaun ida ne'ebe kauza husi mycobacteria tuberculosis no barak liu ataka ba iha parte pulmaun liu husi dalan respiratoriu (dalan i'is) ou inalasaun droplet , depois de halo kontaktu ho ema ne'ebe hetan ona infeksaun husi bakteria tuberkuloze.


Tuir dados husi Organizasaun Mundial Saude (OMS,2018) hatudu katak taxa insidénsia iha Timor-Leste ho total 498 husi 100,000 populasaun. Dadus stimasaun ba iha moras TB husi Organizasaun Mundial Saude (OMS,2022) informa katak ema 508 husi 100,000 populasaun mak sofre moras TB. Tuir dadus husi Ministeriu Saude (MdS, TL,2023), hateten katak iha fulan tolu (3) nia laran konsege detekta kazu tuberkuloze hamutuk 1,393 husi kazu hirak iha mós kazu pozitivu ne'ebe pertense atu hada'et iha komunidade nia leet kuaze 768 kazu ne'ebe deteta iha teritoriu laran tomak.

Dadus hira ne'e hatudu katak moras TB nafatin aumenta kada tinan ho numeru refere ema barak mak seidauk iha koñesimentu ba moras TB no barak mak seidauk kolabora ho di'ak hodi halo tratamentu ba moras TB. Tan ne'e mai ita hotu fahe informasaun no haklean ita hotu nia koñesimentu konaba moras TB ho nia prenvensaun sira.

Saida Mak Moras Tuberkuloze (TB)?

Moras tuberkuloze hanesan moras infeksaun ida ne'ebe hetan husi bakteria ida ho naran mycobacterium tuberculosis no afeta liu ba pulmaun. Bakteria ne'e ataka ba pulmaun liu husi anin ne'ebe kontamina ona mycobacterium tuberculosis, no bainhira ema ne'ebe hetan kontaminasaun nia imunidade fraku bakteria ne'e sei hela iha pulmaun. Ema ne'ebe hetan ona infeksaun bakteria refere sei hamosu sinais no sintomas sira hanesan, mear liu semana rua (2), mear kahur ho ran, isin manas, iss bo'ot, kosar iha tempo kalan, la iha vontade han no pezu tun makas .


Fator risku ne'ebe kontributi ba moras TB mak hanesan
  1. Kontaktu ho ema moras TB (mear, fani no beiju)
  2. Diabetes
  3. HIV-SIDA
  4. Mal-Nutrisaun
  5. Estilu moris la saudavel (konsumu alcohol no fuma)

Moras TB iha parte rua (2) mak hanesan

1. TB Pulmonal
TB Pulmonal hanesan moras infeksaun ida ne'ebe afeta liu ba iha pulmaun. Ema seluk bele hetan moras TB bainhira nia dada anin ou ar ne'ebe mak ema ho kazu TB hasai liu husi mear, koalia, kanta no fani.

2. TB Extra Pulmonal
TB extra Pulmonal hanesan moras infeksaun ida ne'ebe akontese iha parte orgaun seluk husi pulmaun bainhira la halo tratamentu sedu ba moras TB pulmonal, tan ne'e bakteria sei habelar ann ba orgaun seluk husi pulmaun mak hanesan:

a. linfadenitis TB
TB linfadenetis katak moras infeksaun ida ne'ebe afeta liu ba iha orgaun glandula parte kakorok nian no sei hamosu sinais no sintomas sira hanesan, kafuak iha kakorok, isin manas makas, isin fraku, pezu tun drastis no kosar iha tempu kalan.

b. TB ruin
TB ruin hanesan moras infeksaun ida ne'ebe akontese ba iha ruin parte kotuk. TB ruin  ne'e mosu tamba la halo tratamentu ba TB pulmonal no TB linfadenetis tan ne'e bakteria habelar ann ba iha parte ruin. Sinais no sintomas mak hanesan; ruin kotuk moras, ruin kleuk iha parte kotuk no forma ruin kotuk sa'i abnormal.

c. TB Gastrointestinal
TB gastrointestinal hanesan infeksaun TB ida ne'ebe afeta ou ataka ba iha Sistema dijestivu to'o anus. Sinais no sintomas ne'ebe hatudu mak, kabun senti moras, diareia, laran sa'e no muta.

d. TB Milier
TB Milier hanesan TB ida ne'ebe afeta liu orgaun rua (2) ba leten. Tan la halo tratamentu ba TB Pulmonal no TB sira seluk.

Sinais no Sintomas ba moras TB

Sinais no sintomas ba iha moras TB mak hanesan:
  1. Mear liu semana rua (2) ba leten.
  2. Mear kahur ho ran
  3. Hirus matan moras
  4. Dada i'is araska
  5. I'is bo'ot
  6. Kosar iha tempu kalan
  7. La iha vontade atu han
  8. Pezu tun drastiku

Prevensaun ba moras TB

  1. Evita kontaktu direita ho ema ne'ebe moras TB
  2. Taka ibun bainhira mear no fani
  3. Labele tafui kaben tasak arbiru
  4. Hamenus interasaun sosial
  5. Uma iha ventilasaun

Moras Tuberkuloze hanesan moras ida ne'ebe perigoju ba ema ida nia moris bainhira la halo tratamentu ho lalais. Moras ne'e rasik bele fo risku ba ema ne'ebe besik ita tamba moras refere bele hada'et ho lalais liu husi anin ne'ebe lori mycobacterium tuberculosis. ho nune'e husu ba maluk sira karik, senti no hetan sinais i sintomas ne'ebe mensiona iha leten halo favor hakbesik ann ba sentru saude ne'ebe besik hodi halo tratamentu. Atu nune'e bakteria refere la bele habelar ann ba iha orgaun seluk no la hada'et ba maluk sira seluk.



Hakerek husi:
Sonia Castro de Jesus Paixão Luan.

Editor: 
Clavio António Mendes Belo,L.Ed

Tidak ada komentar:

Posting Komentar